Żelazków

ŻELAZKÓW

Wymieniany po raz pierwszy w dokumencie z 1348 r. jako własność Marcina, mieszczanina kaliskiego (Martinus de Żelaskowo). W początkach XVI w. miejscowość należała do parafii w Złotnikach. W 2 połowie tegoż stulecia Żelazków stanowił własność Mikołaja Siedleckiego. Od Zofii Siedleckiej wieś kupił w 1580 r. Rafał Leszczyński, starosta radziejowski. W 1610 r. Leszczyńscy sprzedali Żelazków Stanisławowi Kobierzyckiemu, kasztelanowi krzywińskiemu, od którego nabyli go w 1679 r. Kierzyńscy. Rok później Żelazków - wraz z wsiami Ciechniewo i Szarumin - przeszedł w ręce Andrzeja Radolińskiego, kasztelanka krzywińskiego. W 1706 r. podczas bitwy pod Kaliszem (toczonej w ramach wojny północnej) wojska szwedzkie i rosyjskie spaliły Żelazków doszczętnie. Następny pożar miał miejsce w 1711 r. i wówczas też nie oparł się płomieniom żaden dom. W 1719 r. majątek żelazkowski przypadł młodszemu synowi kasztelanica - również Andrzejowi. Jego syn Kajetan objął dziedzictwo w połowie XVIII w. i na okres jego rządów przypada największy rozkwit dóbr żelazkowskich. Prawdopodobnie wtedy właśnie wystawiono obecny dwór. Po śmierci Kajetana, w 1794 r., Żelazków przeszedł na jedynego jego syna, Piotra - pisarza ziemi gnieźnieńskiej, szambelana królewskiego, posła na sejm w 1792 r. Jego fortunę, obejmującą Żelazków i 23 inne wsie, określano jako magnacką. Po śmierci Piotra przejściową właścicielką Żelazkowa była wdowa po nim Tekla z Lanckorońskich (nabyła wieś od swego syna Ludwika w 1830 r.). W 1838 r. wieś Żelazków znajdowała się w posiadaniu młodszego syna Piotra, Aleksandra, a w 1869 r. w rękach jego zięcia Kazimierza Radońskiego. Do poprzednich właścicieli Żelazków wrócił w 1872 r., gdy rodzinną wieś odkupił, od Radońskiego, Roman Radoliński. Na skutek jego trudności finansowych, Żelazków na krótko wszedł w skład majątku Bolesława Góreckiego, od którego nabył go w 1904 r. Stefan Radoński. Jego syn Józef był w latach 1919-1939 ostatnim właścicielem Żelazkowa. W 1827 r. notowano tutaj 19 domów i 185 mieszkańców, zaś w końcu XIX w. wieś liczyła 18 domów i 216 mieszkańców, a folwark Żelazków wraz z folwarkiem Zdzienice składał się z 13 domów, 155 mieszkańców i obejmował 1 111 mórg ziemi.

Do najcenniejszych obiektów zabytkowych znajdujących się dzisiaj w Żelazkowie bez wątpienia należy zespół dworski wzniesiony w 2 połowie XVIII w. dla ówczesnych właścicieli wsi - Radolińskich. Składał się on z pięciu zasadniczych części: dworu z dziedzińcem, parku, dwóch podwórzy gospodarczych z budynkami folwarcznymi oraz kolonii mieszkalnej.

Dwór powstał w 2 połowie XVIII w. i w latach 1796-1798 został częściowo przebudowany według projektów opracowanych przez znanego architekta warszawskiego, Fryderyka Alberta Lessela. Całość założenia cechuje się symetryczną organizacją z osią przechodzącą przez park, dwór i bramę wjazdową. Dwór zwrócony na wschód fasadą frontową jest budynkiem parterowym z piętrem w mansardzie Zbudowano go na planie prostokąta i zaopatrzono w czterokolumnowe ganki umieszczone na osi obu fasad. Na piętrze, nad gankami, znajdują się klasycystyczne wystawki z trójkątnym frontonem w szczycie - frontowa z trzema oknami i balkonem, a ogrodowa z pojedynczym oknem balkonowym w płytkiej niszy. Dach mansardowy kryty dachówką. W latach 1974-1979 przeprowadzono gruntowny jego remont. Obecnie mieści się w nim siedziba urzędu gminy. Rozplanowanie wnętrza dworu także odznaczało się symetrią. Na parterze, na osi, znajdowały się: sień i salon otwarty na ogród, zaś po bokach umieszczone były pokoje w układzie trzytraktowym. W narożniku północno-wschodnim znajdowała się niegdyś kaplica dworska ze ścianami wyłożonymi marmoryzowaną, stiukową okładziną, zwieńczoną klasycystycznym gzymsem. Narożnik południowo-wschodni mieścił skarbczyk i sklepiony był kolebkowo z lunetami. Na piętrze, od strony ogrodu, także na osi budynku, zlokalizowano reprezentacyjną salę z owalną niszą ujętą parami jońskich kolumn, a w ścianie wschodniej umieszczono - w niszy - herb Radolińskich, Leszczyc.

Galerie łączące dwór z oficyną i nieistniejącą już stajnią, klasycystyczne, z l ćwierci XIX w., wygięte ćwierćkoliście, z filarowymi arkadami, boniowane. Od frontu znajdują się daszki pulpitowe z murkiem attykowym.

Oficyna od północnej strony dziedzińca, połączona z dworem ćwierćkoliście biegnącą galerią, klasycystyczna, zbudowana w l ćwierci XIX w. na planie wydłużonego prostokąta, jednopiętrowa, murowana, otynkowana.

Park krajobrazowy usytuowany od zachodniej strony dworu, stanowiący pozostałość regularnego założenia parkowego z XVIII w., przekształcony w XIX w., o łącznej powierzchni 1,6 hektara. Symetrię tego założenia wyznaczały dwie aleje kasztanowcowe, biegnące od dworu w układzie litery "V". W głębi parku, pomiędzy alejami, umieszczono niewielki staw. Całość uzupełniały liczne klomby kwiatowe. W okresie międzywojennym zlikwidowano aleję południową, zakładając ogród warzywny, a na jej przedłużeniu posadzono topole i lipy.

Oficyna zbudowana w l ćwierci XIX w., klasycystyczna, parterowa, na planie prostokąta, z boniowanymi narożnikami elewacji i czterospadowym dachem.

Budynek gospodarczy z l połowy XIX w., wzniesiony na planie wydłużonego prostokąta, piętrowy, murowany, dawniej pełnił funkcję młyna i elektrowni dworskiej.

Spichlerz zamykający od wschodu podwórze południowe, z l ćwierci XIX w., postawiony na planie prostokąta, piętrowy, murowany, otynkowany z dachem naczółkowym pokrytym dachówką.

Budynek symetryczny do spichlerza, zamykający podwórze północne, silnie przebudowany.

Domek ogrodnika umieszczony w podwórzu południowym, klasycystyczny, z l ćwierci XIX w., murowany, na planie kwadratu, jednopiętrowy z czterospadowym dachem.

Wozownia w podwórzu południowym, zbudowana w l połowie XIX w., murowana, silnie przebudowana.

Budynek wagi w podwórzu południowym z l połowy XIX w., murowany, nieotynkowany z dachem czterospadowym.

Stodoła w podwórzu południowym, wzniesiona w l połowie XIX w., murowana, przebudowana.

Ogrodzenie z bramą wjazdową postawione w 1891 r. Filary bramy i słupy ogrodzenia murowane, zwieńczone kulami i figurami ptaków. Obecnie odbudowane po silnym zniszczeniu.

Kolonia mieszkalna folwarku zlokalizowana jest po obu stronach szosy, na północ od podwórzy gospodarczych. Zachowały się tu trzy domy folwarczne, jeden na obrzeżu założenia i dwa przy skrzyżowaniu dróg.

<< powrót