Dębe

Miejscowość wymieniana w dokumentach począwszy od 1354 r. W 1512 r. wzmiankowane jest istnienie tutaj kaplicy drewnianej należącej do parafii w Kamieniu. Ze względu na przejęcie kościoła w Kamieniu przez protestantów, w 1600 r. arcybiskup gnieźnieński Stanisław Karnkowski przeniósł parafię do wsi Dębe. W 1607 r., ówczesny jego właściciel - Kazimierz Mikołajewski wzniósł na miejscu kaplicy kościół drewniany p.w. Zwiastowania NMP. W 1756 r. dobra dębskie odziedziczył po Kazimierzu Mikołajewskim jego syn, Stanisław. Później dzierżawił je Wojciech Mączyński, kasztelan spycimierski i Hieronim Poniński - podkoniuszy królewski. W 1760 r. nabył je Stanisław Biernacki, starosta warecki. W 1770 r. Dębe przeszło na własność Kajetana Radolińskiego. Liczyło wówczas 21 dymów i 113 mieszkańców. Wspólne koleje losu Dębego i Biernatek ukazują, że obie te miejscowości należały do jednego majątku. W 1827 r. odnotowano w Dębem 27 dymów i 186 mieszkańców. W 1871 r. dobra dębskie kupił od Radolińskich A.Repphan, kaliski przemysłowiec i właściciel fabryki włókienniczej. Powstał wtedy murowany dwór i budynki folwarczne oraz kolonia mieszkalna (zbudowane w latach 1880-1890). Dębe liczyło w tym czasie 257 osób ludności, w tym 135 katolików i 122 ewangelików. Ziemia uprawiana była nowoczesnym sposobem, a z łąk nad Swędmią wydobywano torf przeznaczany na sprzedaż. W 1912 r. majątek Dębe obejmował 1 144 mórg, a jego posiadaczem był Paweł Repphan. Zapewne z jego też osobą łączy się finansowanie budynku szkoły i wspomaganie budowy nowego kościoła, który wzniesiony został w latach 1912-1924 na miejscu dawnej siedemnastowiecznej świątyni, rozebranej w 1913 r.

Do najcenniejszych, zabytkowych obiektów w tej miejscowości należą:

Kościół parafialny p.w. Zwiastowania NMP, zbudowany w latach 1912-1924, neoromański, murowany, otynkowany, orientowany, jednonawowy, z ośmioboczną wieżą od zachodu, nakryty łamanym dachem. Wewnątrz kościoła, w nowym, pochodzącym z l ćwierci XX w. ołtarzu głównym znajduje się jeden z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej tych okolic: Madonna ze szczygłem - niewielki gotycki obraz (80 x 65 cm) namalowany temperą na drewnie, powstały około 1450 r. Oprawiony on jest w gotycką ramę z imitacjami klejnotów. Na tle draperii unoszonej przez dwa anioły umieszczona jest Madonna w półpostaci, trzymająca na prawym ramieniu Dzieciątko, niemal całkowicie obnażone, z koralem zawieszonym na szyjce, mające w prawej rączce smoczek w postaci płóciennego woreczka. Na smoczku siedzi niewielki ptaszek - szczygieł - przypominający glinianą zabawkę. Obecnie postacie malowidła przykryte są srebrnymi sukienkami, a tło obrazu wybite czerwonym pluszem. W kręgu dzieł polskiego malarstwa gotyckiego obraz z Dębe zdaje się być zjawiskiem odosobnionym, nie mającym analogii. Widoczne są w nim wpływy malarstwa czeskiego, gdzie temat ten należy do często występujących, sam zaś motyw ma włoskie źródła inspiracji. Natomiast ze względu na cechy formalne tego dzieła historycy sztuki skłonni są przypisywać je nieznanej średniowiecznej, prowincjonalnej pracowni malarskiej, być może kaliskiej. Madonna ze szczygłem z Dębe znana jest też jako obraz słynący łaskami. Notowane były one od 1531 r., czyli w czasie kiedy jeszcze w Dębem istniała tylko kaplica. Malowidło przeniesiono potem do ufundowanego w XVII w. kościoła, a kolejno do obecnej świątyni. Obraz uznany został za cudowny w XVII w. przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, Stanisława Karnkowskiego, a ponownie w 1771 r. przez arcybiskupa Gabriela Podoskiego. Przez kilka wieków było to dość słynne miejsce kultu, o czym świadczą liczne wota ofiarowywane za doznane łaski.

Na uwagę zasługują także trzy barokowe ołtarze boczne pochodzące z około 1770 r. - fundacji ówczesnego proboszcza Józefa Jonaszaka Silesity. Są one drewniane, niearchitektoniczne, polichromowane ze złoceniami. W jednym z nich znajduje się obraz św. Tadeusza Judy (z połowy XIX w.), a w pozostałych obrazy niezidentyfikowanych świętych. Cenna jest także drewniana, polichromowana rzeźba barokowa Madonny z Dzieciątkiem (z połowy XVII w.) stojąca na kuli, a także trzy portrety: trumienny Stanisława Mikołajewskiego (barokowy, powstały w 1693 r., owalny, malowany olejno na blasze) oraz ks. Czesława Hernasa (z 1873 r.) i ks. Stanczew-skiego (z około 1830 r.). Wspomnieć również należy o monstrancji srebrnej pochodzącej z około 1780 r. (późnobarokowa, promienista, zdobiona motywami rocailleów, trybowana, złocona) i wykonanej we wrocławskim warsztacie Jana Krystana Jancke oraz o sukienkach z obrazu Madonny ze szczygłem (srebro repusowane w ornament kwiatowy, klasycystyczne, z l połowy XIX w.).

Dwór powstały około 1890 r. z częścią pomocną dobudowaną po roku 1900, murowany, otynkowany, parterowy, nakryty dachem dwuspadowym. Od wschodu posiada przesunięty w osi portyk, wsparty na czterech filarach, z tarasem, zwieńczony trójkątnym naczółkiem. Od strony zachodniej, fasada frontowa z dwoma symetrycznie rozmieszczonymi gankami kolumnowymi z trójkątnymi naczółkami. Wszystkie elewacje dworu wieńczy szeroki pas gzymsu.

Park dworski pochodzący z 2 połowy XIX w., o powierzchni l hektara, założony na planie zbliżonym do trójkąta, skomponowany geometrycznie. Od centralnie umieszczonego dworu rozchodzą się promieniście wytyczone, prosto biegnące alejki spacerowe. Od strony północnej zwarta grupa drzew liściastych, usytuowanych wokół dwóch stawów połączonych ciekiem wodnym.

Kolonia mieszkalna folwarku położona jest po obu stronach drogi prowadzącej z folwarku do kościoła. Na uwagę zasługują tu dwa domy mieszkalne: drewniany z dachem dwuspadowym krytym dachówką (z przełomu XIX i XX stulecia) i murowany z cegły, nieotynkowany, kryty także dachówką (z początków XX w.). Oba położone są kalenicowe, po stronie wschodniej drogi. Pozostałe budynki folwarczne pochodzące z przełomu wieków, związane z nazwiskiem Repphanów, po przebudowach i remontach zatraciły cechy stylowe.

Rzeźba Matki Boskiej Niepokalanej - figura przydrożna, gipsowa polichromowana z 1946 r. umieszczona na czworobocznym cokole, we wnęce (od strony frontowej), usytuowana przy drodze z kościoła na cmentarz.

Cmentarz parafialny założony pod koniec XIX w. - ze starym drzewostanem; w centrum mieści się murowany grobowiec z tablicą epitafijną Pauliny Repphan żyjącej w latach 1846-1926, właścicielki dóbr Dębe. Znajduje się tam także mogiła zbiorowa 14 żołnierzy Wojska Polskiego, poległych we wrześniu 1939 r. w lasach koło Morawina.

Dom drewniany nr 32, kryty strzechą, z 2 połowy XIX w. - szerokofrontowy, wzniesiony w konstrukcji zrębowej i sumikowo-łątkowej, z dachem dwuspadowym.