Osadnictwo

Obszar obejmujący swym zasięgiem tereny wchodzące obecnie w skład gminy Żelazków, do początku lat osiemdziesiątych XX wieku nie był w zasadzie dokładniej penetrowany przez archeologów. Dlatego też nasza wiedza na temat osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego tego terenu była nadzwyczaj skromna i bazowała wyłącznie na informacjach dotyczących kilku luźnych, przypadkowych odkryć dokonanych w trakcie różnorodnych prac rolnych i budowlanych. W ciągu ostatnich piętnastu lat stan ten uległ jednak bardzo znacznej poprawie. Stało się to dzięki przeprowadzeniu w okolicach Żelazkowa badań powierzchniowych realizowanych w ramach ogólnopolskiej akcji Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Działania te, poprzedzone dokładnymi kwerendami archiwalnymi, muzealnymi i bibliograficznymi, polegały na szczegółowej penetracji terenu, w wyniku której zewidencjonowano wszelkie materiały kulturowe wydobywane na powierzchnię ziemi w trakcie prac rolnych, określono ich przynależność kulturową i chronologiczną, a miejsca ich znalezienia precyzyjnie zlokalizowano na mapach (w skali 1:25.000 i 1:10.000).

W wyniku tych prac zweryfikowano większość dawnych informacji o znaleziskach pochodzących z czasów pradziejowych oraz odkryto wiele nowych, dotychczas nie znanych stanowisk archeologicznych. z interesującego nas terenu znamy 127 stanowisk, na których wystąpiło 166 znalezisk kulturowo-chronologicznych. Szczegółowe rezultaty badańAZP przedstawione zostały w tabeli, a lokalizacja najważniejszych(pod względem poznawczym) ukazana na załączonej mapce.obraz dokonań archeologicznych w rejonie Żelazkowa był pełny wspomnieć ównież należy o badaniach jakimi objęto trzy nasypy ziemne (kopce) znajdujące się w Goliszewie, Dębem i Złotnikach Wielkich. z nich położony jest nad rzeką Bawół (Czarna Struga), około 600 metrów na zachód od zabudowań wsi. W starszej literaturze identyfikowany on był jako pozostałości grodu wczesnośredniowiecznego pochodzącego z XII-XIII wieku i prawie całkowicie zniszczonego przed wybuchem II wojny światowej. Jednak badania weryfikacyjne tego obiektu, przeprowadzone w 1987 r. przez G.Teske wykazały (pomimo braku ruchomego materiału zabytkowego), że jest on znacznie óźniejszy i należy go łączyć z okresem nowożytnym. Znajdował się tam wzniesiony na przełomie XVI i XVII wieku (na kopcu o podstawie około 65x90 metrów i wysokości około 3-4 metrów) drewniany dwór z towarzyszącą mu zabudową gospodarczą, który później zastąpiły zabudowania murowane, zamienione w XVIII wieku na "lamus". Obiekt ten z tego właśnie czasu znany jest nam stosunkowo dokładnie dzięki inwentarzowi zapisanemu w 1725 r. w kaliskiej księdze grodzkiej. kolei w miejscowości Dębe (w południowo-wschodniej części wsi, przy drodze polnej prowadzącej od szosy Dębe-Frankowica do zabudowań Stacji Hodowli Roślin) znajduje się silnie zniszczony w latach siedemdziesiątych naszego stulecia nasyp ziemny o średnicy około 25 metrów i wysokości około 1,5 metra. Jego weryfikację przeprowadzili w 1983 r. K.J.Splittowie, stwierdzając dwie fazy użytkowania tego obiektu. W pierwszej z nich, datowanej na XIV-XV wiek, w centrum kopca znajdowała się bliżej nieokreślona konstrukcja drewniana (budynek mieszkalny ?), zaś w drugiej, przypadającej na okres od przełomu XVI i XVII wieku do końca XVII wieku, mieścił się tam murowany dwór. trzeci ze wspomnianych nasypów odkryty został w 1989 r. i zbadany rok później przez G.Teske i J.Tomalę. Znajduje się on na niewielkiej wysepce usytuowanej na stawie położonym około 300 metrów na północny-zachód od zabudowań miejscowego PGR-u. W trakcie jego badań ustalono, że na kulminacji nasypu (o średnicy podstawy około 20 metrów i wysokości około 3,5 metra) znajdował się drewniany dwór (podpiwniczony w północno-wschodniej części), który funkcjonował w XVII wieku i został rozebrany na przełomie XVII i XVIII stulecia. ż na terenie gminy Żelazków do tej pory nie przeprowadzono na żadnym z odkrytych stanowisk stacjonarnych badań archeologicznych, to jednak opierając się na wynikach AZP oraz analogiach pochodzących z pobliskich okolic możemy przedstawić poniżej ogólny zarys najdawniejszych dziejów tego terenu. ślady osadnictwa w rejonie Żelazkowa, potwierdzające osiedlanie się tu grup ludzkich, pochodzą ze schyłkowego okresu epoki kamienia, zwanego neolitem i datowanego na lata około 4200-1800 p.n.e. Zdecydowana większość z nich (zwłaszcza Dębe, Kolonia Skarszewek i Kolonia Żelazków) przypisywana jest ludności kultury pucharów lejkowatych. Jej nazwa pochodzi od przewodniej formy ceramicznej - puchara z silnie, lejkowato rozchyloną szyjką. Przedstawiciele tej kultury - zajmujący się przede wszystkim hodowlą zwierząt, ale poświęcający również sporo czasu na kopieniaczą uprawę roli - przybyli na ten teren z obszaru Niżu Północnoeuropejskiego i przebywali tu około lat 2600-2500 p.n.e. Ślady ich krótkotrwałego, być może sezonowego osadnictwa w rejonie Żelazkowa nie są wprawdzie zbyt liczne, ale z pewnością wystarczają, by potwierdzić ich pobyt, zwłaszcza w pobliżu cieków wodnych.

Znaczna intensyfikacja osadnicza interesującego nas obszaru nastąpiła pod koniec epoki brązu, gdy około 800 r. p.n.e. rozpoczęło się tu rozwijać osadnictwo ludności kultury łużyckiej stanowiącej odłam wielkiego zespołu kulturowego, określanego kręgu pól popielnicowych. Jego wspólną cechą był prawie powszechny ciałopalny obrządek pogrzebowy, długotrwałe użytkowanie rozległych, płaskich cmentarzysk oraz wysoki udział ceramiki w wyposażeniu grobowym. Przedstawiciele ludności zaliczanej do różnych kultur i grup lokalnych, wchodzących w skład tego zespołu, przyczynili się do unifikacji kulturowej znacznych połaci Europy środkowej. Na terenie Wielkopolski kultura łużycka rozwijała się prawie przez tysiąc lat (od około 1200 do 300 r. p.n.e.).

Gospodarka plemion "łużyckich" oparta była - w epoce brązu, a także i w pierwszych okresach epoki żelaza (okres halsztacki oraz początkowe lata okresu wczesnolateńskiego) - na chowie zwierząt i uprawie ziemi, przy czym dotychczasowe prymitywne, kopieniacze sposoby jej użytkowania zastępowała teraz, coraz powszechniejsza, prymitywna orka. Osiedla ludności kultury łużyckiej były niewielkie i składały się najczęściej z kilku rodzinnych domów na ogół naziemnych, chociaż często zdarzały się także i półziemianki. Zajęcia rzemieślnicze przedstawicieli tej kultury (garncarstwo, metalurgia - najpierw brązu, a później żelaza oraz obróbka rogu i kości) stały na bardzo wysokim poziomie, o czym świadczą dobitnie różnorodne znaleziska. Istotną rolę wśród zajęć tych plemion odgrywała również wymiana handlowa, nie ograniczająca się wyłącznie do lokalnej, ale obejmująca też handel o znacznie dalszym zasięgu (nawet z terenami położonymi nad Morzem Czerwonym). Na interesującym nas terenie ludność kultury łużyckiej pozostawiła po sobie liczne ślady swego pobytu, w postaci pozostałości obozowisk, osad oraz rozległych, płaskich cmentarzysk (odkrytych m.in. w Biernatkach, Florentynie i Garzewie), datowanych w generalnym ujęciu na lata od około 800 do 400 p.n.e. W połowie IV stulecia p.n.e. nie tylko w okolicach Żelazkowa nastąpiło załamanie się osadnictwa ludności kultury łużyckiej. Spowodowane to było pogorszeniem się ówczesnego klimatu, podniesieniem poziomu wód, a przede wszystkim migracją z Pomorza ludności określanej mianem kultury pomorskiej (powstałej na bazie grupy kaszubskiej kultury łużyckiej pod wpływem oddziaływań etruskich), której stanowiska (cmentarzyska z wielopopielnicowymi grobami rodzinnymi) odkryte zostały w Skarszewie, Złotnikach Wielkich i Żelazkowie.

Po krótkotrwałym osłabieniu sieci osadniczej (w okresie około lat 250-150 p.n.e.) ponownie ulega ona intensyfikacji na początku tzw. okresu wpływów kultury prowincjonalnorzymskiej i stale rozwija się aż do IV wieku n.e. Na interesującym nas obszarze Ziemi Żelazkowskiej zarejestrowano z tego okresu 66 stanowisk, pochodzących głównie z I-III w. n.e. (najważniejsze z nich odkryto w: Dębem, Florentynie, Garzewie, Skarszewie, Skarszewku, Szkurłatach, Zborowie i Złotnikach Wielkich). Wszystkie one reprezentują pozostałości osad i cmentarzysk ludności kultury przeworskiej i wchodzą w skład rozległego skupiska osadniczego, które identyfikować można jako przypuszczalne terytorium plemienne. Obszar zajmowany i użytkowany przez to plemię obejmowałabym zasięgiem okolice Kalisza (dorzecze środkowej Prosny i Swędrni) i charakteryzował się dobrymi warunkami , zarówno pod względem rolniczym (dogodne do uprawy gleby) i hodowlanym (liczne łąki i lasy wykorzystywane do wypasu zwierząt), jak również i dla łowiectwa oraz zbieractwa. Warto tu jeszcze dodać, że rejon ten obfitował w różnorodne surowce - zwłaszcza drewno wykorzystywane w celach budowlanych i na opał, glinę używaną do produkcji naczyń glinianych oraz rudę darniową służącą do wytopu żelaza. Występowały tu także liczne zwierzęta (głównie futerkowe) dostarczające skór i futer, które stanowiły zapewne jeden z podstawowych przedmiotów handlu i jednocześnie źródło stosunkowo wysokiej zamożności miejscowej ludności, do której przyczyniały się też nowe sposoby uprawy roli przy użyciu radła i zastosowaniu płodozmianu, przypuszczalnego nawożenia i ugorowania pól.

Być może plemię to, w skład którego wchodzili także ówcześni mieszkańcy regionu żelazkowskiego, identyfikować można z Helisiami, wymienionymi w Germanii - dziele napisanym w 98 roku n.e. przez jednego z najwybitniejszych historyków rzymskich, Publiusa Corneliusa Tacyta. Należało ono, obok Hariów, Helwekonów, Manimów i Naharwalów (zwanych też Nahanarwalami), do jednej z głównych grup związku plemiennego Lugiów, utożsamianego przez wielu uczonych z ludnością kultury przeworskiej. O zamożności i znaczeniu tego skupiska osadniczego w pierwszych wiekach n.e. świadczą liczne importy pochodzące z terytorium Cesarstwa Rzymskiego. Jak wolno się domyślać ważną rolę wśród Helisiów odgrywali mieszkańcy okolic dzisiejszej miejscowości Dębe. Odkryto tam bowiem, w drugiej połowie ubiegłego stulecia, jedyny znany z okolic Kalisza grób, zwany z racji swego bogatego wyposażenia "książęcym". Reprezentuje on pochówek ciałopalny, popielnicowy i datowany jest na koniec I wieku n.e. W jego skład wchodziły dwa naczynia gliniane oraz dwa cenne przedmioty importowane z terenu imperium rzymskiego - czarka z różnobarwnego szkła wykonana w technice "millefiori" oraz brązowy, pozłacany czerpak-rondelek z rączką ozdobioną wyobrażeniem Bachusa trzymającego w dłoniach winne grona. Ponieważ nie dysponujemy dokładnymi opisami tego odkrycia, trudno obecnie ustalić, czy są to wszystkie przedmioty, jakie towarzyszyły zmarłemu pochowanemu w tym . Ale już one zezwalają wysunąć przypuszczenie, że zmarły ten piastował jakąś wysoką funkcję w miejscowej hierarchii społecznej (kapłan lub członek arystokracji plemiennej).

Po stopniowym zaniku osadnictwa ludności kultury przeworskiej, na terenach ziem polskich nastąpił wyraźny regres kulturowy. Spowodowany on był częściowymi zniszczeniami z okresu wędrówek ludów (V w. n.e.) oraz postępującym kryzysem gospodarczym będącym następstwem pogorszenia się warunków klimatycznych i załamania dotychczasowych struktur organizacyjnych ówczesnych społeczności. Po kilku wiekach przerwy teren dzisiejszej gminy Żelazków ponownie zasiedlony został - przez ludność słowiańską - w IX/X wieku i przez następne stulecia jego wykorzystywanie sukcesywnie rosło, a sieć osadnicza zagęszczała się. Świadczą o tym dobitnie rezultaty badań archeologicznych, w trakcie których odkryto łącznie 71 stanowisk (zwłaszcza w Dębem, Skarszewie i Szkurłatach). 27 spośród nich datowanych jest na czasy od IX do XIII wieku, a 44 dalsze pochodzą z lat obejmujących swym zasięgiem trzy kolejne stulecia (XIV-XVI w.).