Gmina Żelazków: ZUMI.pl / Mapa Targeo / Mapa Google / Pogoda w Gminie
strona główna mapa strony kontakt / BIP
menu główne poznaj gminę żelazków o urzędzie rada gminy galeria
Obrazek 3 zRANKING FINANSOWY SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE 2018
Obrazek 2 zPo raz kolejny Stypendia Wójta Gminy Żelazków zostały rozdane
Obrazek 5 zZłote Gody w Gminie Żelazków
Obrazek 1 zGmina Fair Play
Obrazek 6 zOtwarcie boiska wielofunkcyjnego w Goliszewie
Obrazek 4 zUroczystość Otwarcia Przedszkola w Dębem

1234567








 

Jesteś tutaj:

Historia

Historia

CZASY HISTORYCZNE

 

Tereny leżące na północny-wschód od Kalisza już we wczesnym średniowieczu (X-XIII w.) odgrywały istotną rolę polityczną i gospodarczą. Istniało tu wiele osad otwartych (nieobronnych) i sieć grodów osłaniających Kalisz oraz główne szlaki komunikacyjne. Obok nich funkcjonowały osady służebne, których mieszkańcy świadczyli określone usługi na rzecz księcia i administracji grodowej. Do takich wsi należały niewątpliwie Złotniki (obecnie Złotniki Wielkie i Małe), występujące w źródłach od 1290 r. (w 1388 r. zwane Slotniki), których mieszkańcy trudnili się obróbką złota i srebra oraz wytwarzaniem z tych cennych surowców różnorodnych ozdób i innych przedmiotów. Być może z tą właśnie miejscowością wiązać należy jedenastowieczny skarb złożony z przeszło 13.000 denarków krzyżowych odkryty w oddalonym o 6 kilometrów Słuszkowie. Okres wczesnośredniowieczny to także czas intensywnej percepcja nowej (na tym terenie), chrześcijańskiej religii oraz początki organizacji kościelnej (parafialnej) z nią związanej. Ówczesne parafie, o granicach dziś trudnych, a niekiedy wręcz niemożliwych do ustalenia, zakładane były na obszarach gęsto zaludnionych i odgrywających ważną rolę dla władzy książęcej. Funkcjonowanie parafii w Kościelcu (Kaliskim) z kościołem p.w. św. Wojciecha świadczy o bardzo wczesnej metryce tejże świątyni (l połowa XI w.) i jednocześnie o znaczeniu terenów wchodzących w jej skład.

 

Wieki późniejsze, to okres umacniania się władzy książęcej i rozszerzania osadnictwa na tym obszarze. Na terenach wiejskich następuje wówczas regulacja układu łożenia i zabudowy mieszkalnej oraz komasacja gruntów. Podstawą gospodarstw staje się łan chełmiński, liczący około 17 hektarów. Pojawiają się gospodarstwa łanowe i półłanowe, co związane jest z wielkością świadczeń wnoszonych przez chłopów, w postaci renty feudalnej i czynszu, na rzecz księcia, bądź też innego właściciela wsi. Obok prywatnej własności feudalnej zaczynają powstawać wtedy coraz potężniejsze włości kościelne i jednocześnie, ze zrozumiałych względów, znacznemu uszczupleniu ulega własność książęca (a później królewska). Wraz z pojawieniem się na ziemiach polskich niemieckiego prawa lokacyjnego, na interesującym nas terenie rozpoczyna się proces zakładania nowych osiedli wiejskich opartych na tymże prawie. Podobne działania podejmowane są także w stosunku do wsi dawniej już istniejących, które teraz otrzymują te same prawa, umożliwiające ich szybki rozwój. Osady lokacyjne uzyskiwały osobowość prawną, a wzmianki o nich coraz częściej pojawiały się w dokumentach pisanych. Ponieważ czynsze z tychże osad stanowiły niejednokrotnie jedyne źródło utrzymania rycerstwa, i jednocześnie przynosiły poważne dochody Kościołowi i państwu, stąd umieszczanie w księgach grodzkich i ziemskich wiadomości dotyczących ich statusu własnościowego stało się rzeczą niezwykle ważną. Dzisiaj, dzięki tym właśnie zapisom możemy w miarę dokładnie określić strukturę własnościową poszczególnych miejscowości położonych wokół Żelazkowa. Wszystkie one przez cały okres I Rzeczypospolitej należały do powiatu kaliskiego i wraz z nim wchodziły w skład województwa kaliskiego.

 

Własność królewską reprezentował Tykadłów. Wprawdzie w 1213 r. Władysław Odonic nadał go klasztorowi cysterek w Ołoboku, ale później wrócił on w skład dóbr królewskich i w XVI w. dzierżawiony był przez Rafała Leszczyńskiego, który zawiadywał również inną posiadłością królewską - Russowem, wzmiankowanym w źródłach pisanych począwszy od 1282 r. Inną królewszczyznę stanowił Borków Stary, dzierżawiony w XVI w. przez rodzinę Szyszkowskich. W końcu XVI w. rodzina ta - podpierając się dokumentem wydanym przez króla Przemyśla II - wysunęła własne prawa majątkowe do części Borkowa i już w następnym stuleciu tytułowała się dziedzicami tej wsi. Niewykluczone, iż wówczas z Borkowa Starego wydzielono część należną Szyszkowskim i nazwano ją Borkowem Szlacheckim (Nowym). Do wsi tej kategorii należał także Zborów, której tenutariuszem w l połowie XVI w. był Jan Kobyleński, a w XVII w. dzierżawiły go rodziny: Kochanowskich, Molskich i Karnkowskich. Wsie królewskie oddawane były przez władcę w dzierżawę dożywotnią, w uznaniu zasług obdarowywanego lub też w celu pozyskania go do grona swych zwolenników.

 

Kokanin pojawia się w źródłach po raz pierwszy w 1213 r., jako wieś należąca do tzw. dóbr stołowych arcybiskupa gnieźnieńskiego. W 1598 r. ówczesny arcybiskup i jednocześnie prymas Polski, Stanisław Karnkowski, przekazał go sprowadzonym przez siebie do Kalisza jezuitom i uposażył nim prowadzone przez nich kolegium. Własnością kaliskich jezuitów był także Skarszew (wcześniej znajdujący ę w rękach prywatnych), poświadczony źródłowo po raz pierwszy w 1401 r. Natomiast do majątku kanoników regularnych laterańskich w Kaliszu należał Garzew (Gazewo).

 

Pierwsze informacje o wsiach prywatnych pochodzą z okresu średniowiecza. Jedną z takich miejscowości są Biernatki, które pojawiają się w źródłach w 1399 r. W wieku XVI należą one do rodziny Biernackich. W następnym stuleciu znajdują się w posiadaniu Mikołajewskich, później Ponińskich, a w 2 połowie XVIII w. ich właścicielem został Kajetan Radoliński. Z kolei leżący na prawym brzegu rzeki Bawół, Goliszew, wspomniany w źródłach pisanych już w 1333 r., w końcu XV w. należał do Stanisława Denowskiego. W następnych latach często zmieniał on swych właścicieli, którymi byli: Słuszkowscy (l połowa XVI w.), Mikołajewscy (od 1580 r.) oraz Radolińscy (od 1730 r.). Wspomniane już Złotniki Wielkie od końca XIII w., były siedzibą rodu Nowina - Złotnickich. W XVI w. właścicielami pobliskich Złotnik Małych byli: Złotniccy, Parczewscy, Biernaccy i Gorzyccy, zaś Złotniki Wielkie należały do Jana Złotnickiego. W 1685 r. obie te miejscowości przeszły w ręce rodziny Radolińskich. Do dóbr prywatnych zalicza się także wieś Dębe (dawniej Dembe), której posesorami w latach 1555-1749 byli Mikołajewscy. Później - na skutek działów rodzinnych - wieś ta dostała się rodzinie Lisieckich. Janków Goliszewski w XVI w. należał do majątku Zarembów z Kalinowy, a w 1730 r. stał się własnością Radolińskich. Właścicielami Piątku Małego i Wielkiego byli Piątkowscy, w Skarszewie (Skarschwo major) i Szkurłatach siedzieli Skarszewscy, zaś w Skarszewku (Skarschewo minor) - Szyszkowscy. Z kolei właścicielami Żelazkowa, poświadczonego źródłowo w 1348 r., byli w XVI w. Siedleccy, później Leszczyńscy, a od 1680 r. Radolińscy. Natomiast wieś Ciechniów należała do rodziny Bartodziejskich, zaś Czartki do Zarembów, od których odkupili je w 1696 r. Radolińscy. Dobrami prywatnymi były także Niedźwiady.

 

W miejscowościach tych rozwijała się również sieć parafialna. Parafia w Goliszewie istniała "od niepamiętnych czasów", ale w XVI w. przeniesiono ją do Złotnik Wielkich, skąd powróciła na swoje dawne miejsce w 1840 r. W Dębem istniała wprawdzie "od dawnego czasu... kaplica prywatna.. ", ale jednak sama wieś wchodziła w skład parafii w Kamieniu. Jednakże, "gdy kościół w Kamieniu przez heretyków wydartym katolikom został..." arcybiskup gnieźnieński w 1600 r. siedzibę parafii przeniósł do Dębego. Kościół parafialny, bogato uposażony "z dawien dawna" istniał także w Kokaninie. W Tykadłowie w 1759 r. pobudowano na miejscu starego, sięgającego XIV w., nowy kościół drewniany, który w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zastąpił budynek murowany. W Zborowie kościół parafialny poświadczony jest w XV-XVIII w., ale później parafię tą zlikwidowano i przyłączono do parafii w Dębem. Podobna sytuacja istniała w Złotnikach, w przypadku których dawna piętnastowieczna świątynia weszła w późniejszym okresie w skład parafii w Goliszewie. Samodzielna świątynia parafialna istniała także od XV w. w Russowie, jednak z powodu szczupłych dochodów włączono ją w XVIII w. do w Tykadłowłe. Pierwotnie tereny te należały do archidiakonatu kaliskiego archidiecezji gnieźnieńskiej, ale później, gdy na miejsce archidiakonatów utworzono dekanaty, włączono je w obręb dekanatu stawiszyńskiego. Przynależność ta utrzymana została także i w następnych latach - w okresie istnienia diecezji kujawsko-kaliskiej (od 1818 r.) oraz włocławskiej (od 1925 r.). Obecnie - od momentu utworzenia w 1992 r. diecezji kaliskiej - terytorium to należy do trzech dekanatów: kaliskiego I, stawiszyńskiego i koźmińskiego.

 

Wieki XVI i XVII były okresem intensywnego rozwoju gospodarczego całej Wielkopolski. Rozwijały się folwarki, ale z koniunktury na polskie zboże korzystali także chłopi. Jednakże potop szwedzki oraz wojny toczące się na początku XVIII w., spowodowały upadek gospodarczy tych terenów.(zniszczenie Żelazkowa i pobliskich okolic w okresie wojny pomocnej). Ponowne odrodzenie i rozkwit gospodarczy ziemi żelazkowskiej przypada na 2 połowę XVIII w. Twórcami tej pomyślności byli Radolińscy, którzy w swoim ręku skupili większość wsi położonych wokół Żelazkowa. Pod koniec XVIII w. gruntownemu remontowi, pod okiem architekta Fryderyka Alberta Lessela, poddano dwór w Żelazkowie. Przełom XVIII i XIX stulecia przyniósł jednak załamanie się państwowości polskiej, nowe nadzieje i rychłe rozczarowania. Okoliczna szlachta masowo uczestniczyła w 1794 r. w powstaniu ściuszkowskim, wspierała później Napoleona, jednakże w lutym 1813 r. była świadkiem klęski wojsk napoleońskich (oddziałów saskich dowodzonych przez generała Reyniera oraz wspierających je grup pospolitego ruszenia kierowanych przez Biemackiego) w potyczce z Kozakami pod Kokaninem.

 

Czasy Królestwa Kongresowego były "świetną kartą z dziejów przemysłu i rolnictwa polskiego". Żelazków i okoliczne wsie wchodziły wówczas w skład powiatu kaliskiego (należącego najpierw do województwa kaliskiego, a następnie - z krótką przerwą- do guberni kaliskiej), zaś siedzibą gminy był dwór w Złotnikach Wielkich (przeniesiony później do Zborowa), bowiem właściciel ziemski pełnił funkcję wójta. Zmieniła się także sytuacja prawna chłopów, bo już Konstytucja Księstwa Warszawskiego z lipca 1807 r. zwolniła ich z poddaństwa osobistego i sądowego. Uzupełniający ją "dekret grudniowy" zezwalał na swobodne opuszczanie wsi, ale stwarzał jednocześnie prawne podstawy masowych rugów chłopskich. Niewątpliwie dla tych terenów l połowę XIX w. uznać należy za okres doskonałego rozwoju. Był to czas Radolińskich. Najbogatszym ziemianinem w okolicy był wówczas syn Kajetana Radolińskiego - Piotr, urodzony w 1760 r., szambelan królewski, poseł na Sejm Czteroletni, później marszałek województwa kaliskiego, ożeniony z hrabianką Teklą Lanckorońską. Umierając w 1823 r. pozostawił on bardzo pokaźny majątek, który odziedziczyły po nim dzieci. Jego synowie otrzymali: Ludwik - Żelazków z "dezertami" (wsiami pustymi), Ciechniów Mały i Duży, Szarumin, Czartki, Zdzieniczki, Dębe, Biernatki oraz Hollendry Dembskie (osadę zamieszkaną przez kolonistów niemieckich), o łącznej wartości 351 tysięcy złp.; Stanisław - Złotniki Wielkie i Małe oraz Goliszew, wycenione łącznie na 311 tysięcy złp.; Roman - Żerniki, Wyganki, Piątek Wielki i Mały, Garzew oraz Kurzą, o wartości oszacowanej prawie na 259 tysięcy złp.: Włodzimierz - Zborów, Ilmie (llno), Janków i Koźlątków, warte razem nieco ponad 327 tysięcy złp.; Aleksander - Słubice, Bukowkę, Oddział, Grzmiące, młyn słubicki i tartak oraz młyn Grzymek, a także dobra znajdujące się w powiecie błońskim w guberni mazowieckiej. Z kolei wdowa po Piotrze, Tekla z Lanckorońskich Radolińska, miała zapisane dożywocie na posiadłościach synów. Córki: Izabela, Marianna, Józefa i Emma otrzymały natomiast poważne sumy posagowe, lokowane na majątkach braci. Po tym podziale dóbr nieco później doszło do pewnych zmian. W 1830 r. Ludwik sprzedał swoje prawa do spadku po matce, a sam zamieszkał w Kaliszu utrzymując się "z własnych funduszów". Z kolei Tekla Radolińska w 1838 r. zamieniła kupione od Ludwika dobra na te, które posiadał Aleksander.

 

Radolińscy prowadzili typową gospodarkę ekspansywną, zwiększając wymiar pańszczyzny i powiększając obszar folwarków poprzez dokonywanie rugów. Doprowadziło to do wniesienia, przez włościan z dóbr Czartki, skargi do Naczelnika Powiatu Kaliskiego. Po jej rozpatrzeniu wydany został 7 maja 1846 r. ukaz carski zabraniający dalszego rugowania z ziemi chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Powinności każdego chłopa i przysługujące mu prawa spisano w tzw. prestacyjnych. Na terenie gminy dominowała uprawa 4 zbóż: żyta, owsa, jęczmienia i pszenicy. W połowie XIX w. nastąpiło rozszerzenie uprawy roślin okopowych, pastewnych i przemysłowych. Doniosłe znaczenie społeczno-ekonomiczne miało także upowszechnienie uprawy polowej ziemniaków - zarówno w folwarkach jak i gospodarstwach chłopskich. Stanowiły one podstawowe pożywienie chłopów, służyły jako karma dla zwierząt domowych, a także stały się głównym surowcem do produkcji wódki. Skromniej rozwijała się natomiast uprawa buraków cukrowych i pastewnych, zwiększono zaś areał uprawy roślin motylkowych, przede wszystkim koniczyny. W gospodarstwach chłopskich duże znaczenie miała także w l połowie XIX w. uprawa lnu, co związane było z domowym wyrobem płótna. Podstawową siłę pociągową w gospodarstwach chłopskich stanowiły woły, jednakże już w 2 połowie XIX w. doszło do ich zamiany na znacznie szybsze i wydajniejsze konie. W swych majątkach ziemskich Radolińscy prowadzili też hodowlę owiec (wełnę sprzedawano fabrykom włókienniczym) oraz stadniny koni. Handlowali zbożem i drzewem z kupcami żydowskimi - Redlichem, Mamrothem i Kempnerem oraz utrzymywali kontakty handlowe z kaliskimi fabrykantami: Repphanem i Fiedlerem. Roman Radoliński założył wspólnie z Józefem Jabłkowskim i Aleksandrem Skupieńskim Dom Handlowo-Kommisowy Rolników Kaliskich, mający obracać płodami rolnymi. Właściciele większości dóbr w powiecie kaliskim należeli do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które wspierało tanim kredytem polskie ziemiaństwo. Majątki rodziny Radolińskich (mimo chwilowych niepowodzeń kredytowo-finansowych) były bardzo dobrze prowadzone, o czym świadczy opis dóbr Złotniki Wielkie, zamieszczony w "Bibliotece Warszawskiej" z 1848 r. Czytamy w nim m.in., że: "...Wieś Złotniki własność p. Radolińskiego, o 2 mile od Kalisza, posiada wyborne grunta, o czem z obfitych plonów łatwo przekonać się było można; jarzyna a mianowicie owies tak wyrósł, że podobnego nigdzie się nam nie zdarzyło widzieć (...) zabudowania gospodarskie jak zwykle w kaliskiem bardzo porządne... ".

 

Jednak że z czasem, wskutek działów rodzinnych i sprzedaży majątków, domena Radolińskich uległa uszczupleniu. W 1838 r. właścicielem wsi Dębe został Jan Karśnicki, Zborów przeszedł na Garczyńskich, Żelazków na Radońskich, zaś Złotniki na Wyganowskich. W 2 połowie XIX w. Biernatki i Dębe weszły w posiadanie Repphana, a nieco później objął je Deutschmann. Z kolei część Kokanina kupił kaliski fabrykant koronek Fraenkel. Pod koniec XIX stulecia żaden z posiadanych wcześniej majątków Radolińskich nie pozostawał już w rękach ich męskich potomków.

 

Natomiast wsie będące w XVII i XVIII w. w posiadaniu jezuitów, po kasacie zakonu w 1773 r. powiększyły dobra Komisji Edukacji Narodowej. W XIX w. dzierżawcy tych wsi płacili specjalne podatki na fundusz szkolny. Po reformie uwłaszczeniowej z 1864 r. zmienił się obraz wsi - zniesiono pańszczyznę, chłopi otrzymali ziemie na własność (spłacali otrzymaną ziemię w postaci podwyższonego podatku, który współtworzył tzw. fundusz indemnizacyjny, zabezpieczający roszczenia szlachty), utrzymano prawo chłopów do korzystanie z serwitutów, a ci którzy nie byli w stanie jej wykupić pracowali jako wyrobnicy na egzystujących jak dawniej folwarkach. Z wydzielonych części większych folwarków tworzyły się nowe osady, które nabywali chłopi - w ten sposób powstały np.: Kolonia Skarszewek i Kolonia Kokanin. Nowe wsie zakładano także na tzw. rudunkach (tereny po wycięciu lasu) - np. wieś Strugi. Powoli otwierano wiejskie szkółki (w 2 połowie XIX w.) utrzymywane przez właściciela ziemskiego (Złotniki Wielkie, Borków, Hollendry Dembskie) i gminy wyznaniowe (szkoła ewangelicka w Złotnikach Wielkich). W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku powstała Straż Pożarna (Złotniki Wielkie), a w Goliszewie na początku XX w., z inicjatywy ks. Adama Wolskiego, otwarto ochronkę dla dzieci oraz szkołę rzemieślniczą dla chłopców i dziewcząt - instytucje działające pod opieką Polskiej Macierzy Szkolnej.

 

Pierwsza wojna światowa przyniosła niepodległość, a z nią nieśmiałe próby reformy rolnej i dalsze trwanie reliktów dawnej świetności. Ziemia kaliska weszła w skład województwa łódzkiego, a Żelazków i okoliczne miejscowości należał do gminy Zborów.

 

W czasie II światowej majątkami zarządzali niemieccy administratorzy - w Żelazkowie funkcję tę pełnił Knobloch. Z tego też okresu pochodzą dwa miejsca straceń zlokalizowane na terenie interesującej nas gminy - w okolicach Skarszewa. Pierwsze z nich znajduje się na północny-wschód od wsi, w lesie ciągnącym się w stronę Biernatek. W dniach 10-12 października 1941 r. hitlerowcy zamordowali tu 125 Żydów, przywiezionych z Kalisza samochodem przystosowanym do trucia spalinami. Osoby jeszcze żyjące dobito na miejscu. Prochy ofiar ekshumowano w 1946 r. i pochowano na cmentarzu żydowskim w Kaliszu (przy ul. Podmiejskiej). Natomiast drugie z tych miejsc usytuowane jest w lesie, przy drodze prowadzącej do Rożdżałów. W połowie stycznia 1945 r. zamordowano tu 60 członków ruchu oporu z Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego (narodowości niemieckiej; 16 stycznia - 5 osób, a trzy dni później 55 osób), skazanych na karę śmierci wyrokiem Sądu Ludowego w Berlinie z grudnia 1944 r. Ofiary ekshumowano w marcu 1945 r. i pochowano na cmentarzach w: Kaliszu, Dębem, Wysocku Wielkim i Nowych Skalmierzycach.


Przemiany jakie dokonały się po II wojnie światowej całkowicie zmieniły obraz gminy. Wielkie majątki ziemskie w myśl dekretu o reformie rolnej rozparcelowano, obdzielając ziemią okolicznych bezrolnych i małorolnych chłopów oraz tworząc Państwowe Gospodarstwa Rolne. Gmina przenosiła kilkakrotnie swoją siedzibę - najpierw mieściła się w Zborowie, później w Tykadłowie, by wreszcie na stałe ulokować się w zabytkowym pałacyku Radolińskich w Żelazkowie.

 

kalendarium
Wyświetl kalendarz na poprzedni miesiąc sierpień 2026 Wyświetl kalendarz na następny miesiąc
PN WT ŚR CZ PT SB ND
 12
3456789
10111213141516
17181920212223
24252627282930
31
Zwiń blok aktualności Aktualności
2024-03-01 14:40
Dodane przez: UG Żelazków
Szanowni Państwo,   🥳Serdecznie zapraszamy na obchody 👩 Dnia Kobiet oraz 👨 Dnia...
2024-03-01 10:27
Dodane przez: UG Żelazków
Szanowni Państwo,   Zakończyliśmy zadanie polegające na wymianie wiat przystankowych przy...
2024-02-29 12:02
Dodane przez: UG Żelazków
Szanowni Mieszkańcy,   Dążąc do poprawy jakości wody dostarczanej do odbiorców...
Rozwiń blok aktualności
[ZAMKNIJ] Nowe zasady dotyczące cookies. W ramach naszej witryny stosujemy pliki cookies w celu świadczenia Państwu usług na najwyższym poziomie, w tym w sposób dostosowany do indywidualnych potrzeb. Korzystanie z witryny bez zmiany ustawień dotyczących cookies oznacza, że będą one zamieszczane w Państwa urządzeniu końcowym. Możecie Państwo dokonać w każdym czasie zmiany ustawień dotyczących cookies.