Historia

CZASY HISTORYCZNE

Tereny leżące na północny-wschód od Kalisza już we wczesnym średniowieczu (X-XIII w.) odgrywały istotną rolę polityczną i gospodarczą. Istniało tu wiele osad otwartych (nieobronnych) i sieć grodów osłaniających Kalisz oraz główne szlaki komunikacyjne. Obok nich funkcjonowały osady służebne, których mieszkańcy świadczyli określone usługi na rzecz księcia i administracji grodowej. Do takich wsi należały niewątpliwie Złotniki (obecnie Złotniki Wielkie i Małe), występujące w źródłach od 1290 r. (w 1388 r. zwane Slotniki), których mieszkańcy trudnili się obróbką złota i srebra oraz wytwarzaniem z tych cennych surowców różnorodnych ozdób i innych przedmiotów. Być może z tą właśnie miejscowością wiązać należy jedenastowieczny skarb złożony z przeszło 13.000 denarków krzyżowych odkryty w oddalonym o 6 kilometrów Słuszkowie. Okres wczesnośredniowieczny to także czas intensywnej percepcja nowej (na tym terenie), chrześcijańskiej religii oraz początki organizacji kościelnej (parafialnej) z nią związanej. Ówczesne parafie, o granicach dziś trudnych, a niekiedy wręcz niemożliwych do ustalenia, zakładane były na obszarach gęsto zaludnionych i odgrywających ważną rolę dla władzy książęcej. Funkcjonowanie parafii w Kościelcu (Kaliskim) z kościołem p.w. św. Wojciecha świadczy o bardzo wczesnej metryce tejże świątyni (l połowa XI w.) i jednocześnie o znaczeniu terenów wchodzących w jej skład.

Wieki późniejsze, to okres umacniania się władzy książęcej i rozszerzania osadnictwa na tym obszarze. Na terenach wiejskich następuje wówczas regulacja układu łożenia i zabudowy mieszkalnej oraz komasacja gruntów. Podstawą gospodarstw staje się łan chełmiński, liczący około 17 hektarów. Pojawiają się gospodarstwa łanowe i półłanowe, co związane jest z wielkością świadczeń wnoszonych przez chłopów, w postaci renty feudalnej i czynszu, na rzecz księcia, bądź też innego właściciela wsi. Obok prywatnej własności feudalnej zaczynają powstawać wtedy coraz potężniejsze włości kościelne i jednocześnie, ze zrozumiałych względów, znacznemu uszczupleniu ulega własność książęca (a później królewska). Wraz z pojawieniem się na ziemiach polskich niemieckiego prawa lokacyjnego, na interesującym nas terenie rozpoczyna się proces zakładania nowych osiedli wiejskich opartych na tymże prawie. Podobne działania podejmowane są także w stosunku do wsi dawniej już istniejących, które teraz otrzymują te same prawa, umożliwiające ich szybki rozwój. Osady lokacyjne uzyskiwały osobowość prawną, a wzmianki o nich coraz częściej pojawiały się w dokumentach pisanych. Ponieważ czynsze z tychże osad stanowiły niejednokrotnie jedyne źródło utrzymania rycerstwa, i jednocześnie przynosiły poważne dochody Kościołowi i państwu, stąd umieszczanie w księgach grodzkich i ziemskich wiadomości dotyczących ich statusu własnościowego stało się rzeczą niezwykle ważną. Dzisiaj, dzięki tym właśnie zapisom możemy w miarę dokładnie określić strukturę własnościową poszczególnych miejscowości położonych wokół Żelazkowa. Wszystkie one przez cały okres I Rzeczypospolitej należały do powiatu kaliskiego i wraz z nim wchodziły w skład województwa kaliskiego.

Własność królewską reprezentował Tykadłów. Wprawdzie w 1213 r. Władysław Odonic nadał go klasztorowi cysterek w Ołoboku, ale później wrócił on w skład dóbr królewskich i w XVI w. dzierżawiony był przez Rafała Leszczyńskiego, który zawiadywał również inną posiadłością królewską - Russowem, wzmiankowanym w źródłach pisanych począwszy od 1282 r. Inną królewszczyznę stanowił Borków Stary, dzierżawiony w XVI w. przez rodzinę Szyszkowskich. W końcu XVI w. rodzina ta - podpierając się dokumentem wydanym przez króla Przemyśla II - wysunęła własne prawa majątkowe do części Borkowa i już w następnym stuleciu tytułowała się dziedzicami tej wsi. Niewykluczone, iż wówczas z Borkowa Starego wydzielono część należną Szyszkowskim i nazwano ją Borkowem Szlacheckim (Nowym). Do wsi tej kategorii należał także Zborów, której tenutariuszem w l połowie XVI w. był Jan Kobyleński, a w XVII w. dzierżawiły go rodziny: Kochanowskich, Molskich i Karnkowskich. Wsie królewskie oddawane były przez władcę w dzierżawę dożywotnią, w uznaniu zasług obdarowywanego lub też w celu pozyskania go do grona swych zwolenników.

Kokanin pojawia się w źródłach po raz pierwszy w 1213 r., jako wieś należąca do tzw. dóbr stołowych arcybiskupa gnieźnieńskiego. W 1598 r. ówczesny arcybiskup i jednocześnie prymas Polski, Stanisław Karnkowski, przekazał go sprowadzonym przez siebie do Kalisza jezuitom i uposażył nim prowadzone przez nich kolegium. Własnością kaliskich jezuitów był także Skarszew (wcześniej znajdujący ę w rękach prywatnych), poświadczony źródłowo po raz pierwszy w 1401 r. Natomiast do majątku kanoników regularnych laterańskich w Kaliszu należał Garzew (Gazewo).

Pierwsze informacje o wsiach prywatnych pochodzą z okresu średniowiecza. Jedną z takich miejscowości są Biernatki, które pojawiają się w źródłach w 1399 r. W wieku XVI należą one do rodziny Biernackich. W następnym stuleciu znajdują się w posiadaniu Mikołajewskich, później Ponińskich, a w 2 połowie XVIII w. ich właścicielem został Kajetan Radoliński. Z kolei leżący na prawym brzegu rzeki Bawół, Goliszew, wspomniany w źródłach pisanych już w 1333 r., w końcu XV w. należał do Stanisława Denowskiego. W następnych latach często zmieniał on swych właścicieli, którymi byli: Słuszkowscy (l połowa XVI w.), Mikołajewscy (od 1580 r.) oraz Radolińscy (od 1730 r.). Wspomniane już Złotniki Wielkie od końca XIII w., były siedzibą rodu Nowina - Złotnickich. W XVI w. właścicielami pobliskich Złotnik Małych byli: Złotniccy, Parczewscy, Biernaccy i Gorzyccy, zaś Złotniki Wielkie należały do Jana Złotnickiego. W 1685 r. obie te miejscowości przeszły w ręce rodziny Radolińskich. Do dóbr prywatnych zalicza się także wieś Dębe (dawniej Dembe), której posesorami w latach 1555-1749 byli Mikołajewscy. Później - na skutek działów rodzinnych - wieś ta dostała się rodzinie Lisieckich. Janków Goliszewski w XVI w. należał do majątku Zarembów z Kalinowy, a w 1730 r. stał się własnością Radolińskich. Właścicielami Piątku Małego i Wielkiego byli Piątkowscy, w Skarszewie (Skarschwo major) i Szkurłatach siedzieli Skarszewscy, zaś w Skarszewku (Skarschewo minor) - Szyszkowscy. Z kolei właścicielami Żelazkowa, poświadczonego źródłowo w 1348 r., byli w XVI w. Siedleccy, później Leszczyńscy, a od 1680 r. Radolińscy. Natomiast wieś Ciechniów należała do rodziny Bartodziejskich, zaś Czartki do Zarembów, od których odkupili je w 1696 r. Radolińscy. Dobrami prywatnymi były także Niedźwiady.

W miejscowościach tych rozwijała się również sieć parafialna. Parafia w Goliszewie istniała "od niepamiętnych czasów", ale w XVI w. przeniesiono ją do Złotnik Wielkich, skąd powróciła na swoje dawne miejsce w 1840 r. W Dębem istniała wprawdzie "od dawnego czasu... kaplica prywatna.. ", ale jednak sama wieś wchodziła w skład parafii w Kamieniu. Jednakże, "gdy kościół w Kamieniu przez heretyków wydartym katolikom został..." arcybiskup gnieźnieński w 1600 r. siedzibę parafii przeniósł do Dębego. Kościół parafialny, bogato uposażony "z dawien dawna" istniał także w Kokaninie. W Tykadłowie w 1759 r. pobudowano na miejscu starego, sięgającego XIV w., nowy kościół drewniany, który w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia zastąpił budynek murowany. W Zborowie kościół parafialny poświadczony jest w XV-XVIII w., ale później parafię tą zlikwidowano i przyłączono do parafii w Dębem. Podobna sytuacja istniała w Złotnikach, w przypadku których dawna piętnastowieczna świątynia weszła w późniejszym okresie w skład parafii w Goliszewie. Samodzielna świątynia parafialna istniała także od XV w. w Russowie, jednak z powodu szczupłych dochodów włączono ją w XVIII w. do w Tykadłowłe. Pierwotnie tereny te należały do archidiakonatu kaliskiego archidiecezji gnieźnieńskiej, ale później, gdy na miejsce archidiakonatów utworzono dekanaty, włączono je w obręb dekanatu stawiszyńskiego. Przynależność ta utrzymana została także i w następnych latach - w okresie istnienia diecezji kujawsko-kaliskiej (od 1818 r.) oraz włocławskiej (od 1925 r.). Obecnie - od momentu utworzenia w 1992 r. diecezji kaliskiej - terytorium to należy do trzech dekanatów: kaliskiego I, stawiszyńskiego i koźmińskiego.

Wieki XVI i XVII były okresem intensywnego rozwoju gospodarczego całej Wielkopolski. Rozwijały się folwarki, ale z koniunktury na polskie zboże korzystali także chłopi. Jednakże potop szwedzki oraz wojny toczące się na początku XVIII w., spowodowały upadek gospodarczy tych terenów.(zniszczenie Żelazkowa i pobliskich okolic w okresie wojny pomocnej). Ponowne odrodzenie i rozkwit gospodarczy ziemi żelazkowskiej przypada na 2 połowę XVIII w. Twórcami tej pomyślności byli Radolińscy, którzy w swoim ręku skupili większość wsi położonych wokół Żelazkowa. Pod koniec XVIII w. gruntownemu remontowi, pod okiem architekta Fryderyka Alberta Lessela, poddano dwór w Żelazkowie. Przełom XVIII i XIX stulecia przyniósł jednak załamanie się państwowości polskiej, nowe nadzieje i rychłe rozczarowania. Okoliczna szlachta masowo uczestniczyła w 1794 r. w powstaniu ściuszkowskim, wspierała później Napoleona, jednakże w lutym 1813 r. była świadkiem klęski wojsk napoleońskich (oddziałów saskich dowodzonych przez generała Reyniera oraz wspierających je grup pospolitego ruszenia kierowanych przez Biemackiego) w potyczce z Kozakami pod Kokaninem.

Czasy Królestwa Kongresowego były "świetną kartą z dziejów przemysłu i rolnictwa polskiego". Żelazków i okoliczne wsie wchodziły wówczas w skład powiatu kaliskiego (należącego najpierw do województwa kaliskiego, a następnie - z krótką przerwą- do guberni kaliskiej), zaś siedzibą gminy był dwór w Złotnikach Wielkich (przeniesiony później do Zborowa), bowiem właściciel ziemski pełnił funkcję wójta. Zmieniła się także sytuacja prawna chłopów, bo już Konstytucja Księstwa Warszawskiego z lipca 1807 r. zwolniła ich z poddaństwa osobistego i sądowego. Uzupełniający ją "dekret grudniowy" zezwalał na swobodne opuszczanie wsi, ale stwarzał jednocześnie prawne podstawy masowych rugów chłopskich. Niewątpliwie dla tych terenów l połowę XIX w. uznać należy za okres doskonałego rozwoju. Był to czas Radolińskich. Najbogatszym ziemianinem w okolicy był wówczas syn Kajetana Radolińskiego - Piotr, urodzony w 1760 r., szambelan królewski, poseł na Sejm Czteroletni, później marszałek województwa kaliskiego, ożeniony z hrabianką Teklą Lanckorońską. Umierając w 1823 r. pozostawił on bardzo pokaźny majątek, który odziedziczyły po nim dzieci. Jego synowie otrzymali: Ludwik - Żelazków z "dezertami" (wsiami pustymi), Ciechniów Mały i Duży, Szarumin, Czartki, Zdzieniczki, Dębe, Biernatki oraz Hollendry Dembskie (osadę zamieszkaną przez kolonistów niemieckich), o łącznej wartości 351 tysięcy złp.; Stanisław - Złotniki Wielkie i Małe oraz Goliszew, wycenione łącznie na 311 tysięcy złp.; Roman - Żerniki, Wyganki, Piątek Wielki i Mały, Garzew oraz Kurzą, o wartości oszacowanej prawie na 259 tysięcy złp.: Włodzimierz - Zborów, Ilmie (llno), Janków i Koźlątków, warte razem nieco ponad 327 tysięcy złp.; Aleksander - Słubice, Bukowkę, Oddział, Grzmiące, młyn słubicki i tartak oraz młyn Grzymek, a także dobra znajdujące się w powiecie błońskim w guberni mazowieckiej. Z kolei wdowa po Piotrze, Tekla z Lanckorońskich Radolińska, miała zapisane dożywocie na posiadłościach synów. Córki: Izabela, Marianna, Józefa i Emma otrzymały natomiast poważne sumy posagowe, lokowane na majątkach braci. Po tym podziale dóbr nieco później doszło do pewnych zmian. W 1830 r. Ludwik sprzedał swoje prawa do spadku po matce, a sam zamieszkał w Kaliszu utrzymując się "z własnych funduszów". Z kolei Tekla Radolińska w 1838 r. zamieniła kupione od Ludwika dobra na te, które posiadał Aleksander.

Radolińscy prowadzili typową gospodarkę ekspansywną, zwiększając wymiar pańszczyzny i powiększając obszar folwarków poprzez dokonywanie rugów. Doprowadziło to do wniesienia, przez włościan z dóbr Czartki, skargi do Naczelnika Powiatu Kaliskiego. Po jej rozpatrzeniu wydany został 7 maja 1846 r. ukaz carski zabraniający dalszego rugowania z ziemi chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Powinności każdego chłopa i przysługujące mu prawa spisano w tzw. prestacyjnych. Na terenie gminy dominowała uprawa 4 zbóż: żyta, owsa, jęczmienia i pszenicy. W połowie XIX w. nastąpiło rozszerzenie uprawy roślin okopowych, pastewnych i przemysłowych. Doniosłe znaczenie społeczno-ekonomiczne miało także upowszechnienie uprawy polowej ziemniaków - zarówno w folwarkach jak i gospodarstwach chłopskich. Stanowiły one podstawowe pożywienie chłopów, służyły jako karma dla zwierząt domowych, a także stały się głównym surowcem do produkcji wódki. Skromniej rozwijała się natomiast uprawa buraków cukrowych i pastewnych, zwiększono zaś areał uprawy roślin motylkowych, przede wszystkim koniczyny. W gospodarstwach chłopskich duże znaczenie miała także w l połowie XIX w. uprawa lnu, co związane było z domowym wyrobem płótna. Podstawową siłę pociągową w gospodarstwach chłopskich stanowiły woły, jednakże już w 2 połowie XIX w. doszło do ich zamiany na znacznie szybsze i wydajniejsze konie. W swych majątkach ziemskich Radolińscy prowadzili też hodowlę owiec (wełnę sprzedawano fabrykom włókienniczym) oraz stadniny koni. Handlowali zbożem i drzewem z kupcami żydowskimi - Redlichem, Mamrothem i Kempnerem oraz utrzymywali kontakty handlowe z kaliskimi fabrykantami: Repphanem i Fiedlerem. Roman Radoliński założył wspólnie z Józefem Jabłkowskim i Aleksandrem Skupieńskim Dom Handlowo-Kommisowy Rolników Kaliskich, mający obracać płodami rolnymi. Właściciele większości dóbr w powiecie kaliskim należeli do Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, które wspierało tanim kredytem polskie ziemiaństwo. Majątki rodziny Radolińskich (mimo chwilowych niepowodzeń kredytowo-finansowych) były bardzo dobrze prowadzone, o czym świadczy opis dóbr Złotniki Wielkie, zamieszczony w "Bibliotece Warszawskiej" z 1848 r. Czytamy w nim m.in., że: "...Wieś Złotniki własność p. Radolińskiego, o 2 mile od Kalisza, posiada wyborne grunta, o czem z obfitych plonów łatwo przekonać się było można; jarzyna a mianowicie owies tak wyrósł, że podobnego nigdzie się nam nie zdarzyło widzieć (...) zabudowania gospodarskie jak zwykle w kaliskiem bardzo porządne... ".

Jednak że z czasem, wskutek działów rodzinnych i sprzedaży majątków, domena Radolińskich uległa uszczupleniu. W 1838 r. właścicielem wsi Dębe został Jan Karśnicki, Zborów przeszedł na Garczyńskich, Żelazków na Radońskich, zaś Złotniki na Wyganowskich. W 2 połowie XIX w. Biernatki i Dębe weszły w posiadanie Repphana, a nieco później objął je Deutschmann. Z kolei część Kokanina kupił kaliski fabrykant koronek Fraenkel. Pod koniec XIX stulecia żaden z posiadanych wcześniej majątków Radolińskich nie pozostawał już w rękach ich męskich potomków.

Natomiast wsie będące w XVII i XVIII w. w posiadaniu jezuitów, po kasacie zakonu w 1773 r. powiększyły dobra Komisji Edukacji Narodowej. W XIX w. dzierżawcy tych wsi płacili specjalne podatki na fundusz szkolny. Po reformie uwłaszczeniowej z 1864 r. zmienił się obraz wsi - zniesiono pańszczyznę, chłopi otrzymali ziemie na własność (spłacali otrzymaną ziemię w postaci podwyższonego podatku, który współtworzył tzw. fundusz indemnizacyjny, zabezpieczający roszczenia szlachty), utrzymano prawo chłopów do korzystanie z serwitutów, a ci którzy nie byli w stanie jej wykupić pracowali jako wyrobnicy na egzystujących jak dawniej folwarkach. Z wydzielonych części większych folwarków tworzyły się nowe osady, które nabywali chłopi - w ten sposób powstały np.: Kolonia Skarszewek i Kolonia Kokanin. Nowe wsie zakładano także na tzw. rudunkach (tereny po wycięciu lasu) - np. wieś Strugi. Powoli otwierano wiejskie szkółki (w 2 połowie XIX w.) utrzymywane przez właściciela ziemskiego (Złotniki Wielkie, Borków, Hollendry Dembskie) i gminy wyznaniowe (szkoła ewangelicka w Złotnikach Wielkich). W latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku powstała Straż Pożarna (Złotniki Wielkie), a w Goliszewie na początku XX w., z inicjatywy ks. Adama Wolskiego, otwarto ochronkę dla dzieci oraz szkołę rzemieślniczą dla chłopców i dziewcząt - instytucje działające pod opieką Polskiej Macierzy Szkolnej.

Pierwsza wojna światowa przyniosła niepodległość, a z nią nieśmiałe próby reformy rolnej i dalsze trwanie reliktów dawnej świetności. Ziemia kaliska weszła w skład województwa łódzkiego, a Żelazków i okoliczne miejscowości należał do gminy Zborów.

W czasie II światowej majątkami zarządzali niemieccy administratorzy - w Żelazkowie funkcję tę pełnił Knobloch. Z tego też okresu pochodzą dwa miejsca straceń zlokalizowane na terenie interesującej nas gminy - w okolicach Skarszewa. Pierwsze z nich znajduje się na północny-wschód od wsi, w lesie ciągnącym się w stronę Biernatek. W dniach 10-12 października 1941 r. hitlerowcy zamordowali tu 125 Żydów, przywiezionych z Kalisza samochodem przystosowanym do trucia spalinami. Osoby jeszcze żyjące dobito na miejscu. Prochy ofiar ekshumowano w 1946 r. i pochowano na cmentarzu żydowskim w Kaliszu (przy ul. Podmiejskiej). Natomiast drugie z tych miejsc usytuowane jest w lesie, przy drodze prowadzącej do Rożdżałów. W połowie stycznia 1945 r. zamordowano tu 60 członków ruchu oporu z Kalisza i Ostrowa Wielkopolskiego (narodowości niemieckiej; 16 stycznia - 5 osób, a trzy dni później 55 osób), skazanych na karę śmierci wyrokiem Sądu Ludowego w Berlinie z grudnia 1944 r. Ofiary ekshumowano w marcu 1945 r. i pochowano na cmentarzach w: Kaliszu, Dębem, Wysocku Wielkim i Nowych Skalmierzycach.

Przemiany jakie dokonały się po II wojnie światowej całkowicie zmieniły obraz gminy. Wielkie majątki ziemskie w myśl dekretu o reformie rolnej rozparcelowano, obdzielając ziemią okolicznych bezrolnych i małorolnych chłopów oraz tworząc Państwowe Gospodarstwa Rolne. Gmina przenosiła kilkakrotnie swoją siedzibę - najpierw mieściła się w Zborowie, później w Tykadłowie, by wreszcie na stałe ulokować się w zabytkowym pałacyku Radolińskich w Żelazkowie.